Nikos Déjà Vu: Nikos Deja Vu - Οι Έλληνες του Ιράν

Οι Έλληνες του Ιράν

Όταν μετακόμισα στο Ιράν, και άκουσα ότι υπήρχαν Έλληνες στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν μου φάνηκε αρκετά περίεργο. Μαθαίνοντας ότι καυχώνται μια θαυμάσια Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία, μόλις λίγα μέτρα μακριά από τη περιβόητη αμερικανική πρεσβεία η οποία κυριάρχησε σε όλα τα διεθνή μέσα ενημέρωσης τις 444 μέρες κατά τη κρίση του 1979-80 όπου Αμερικανοί διπλωμάτες πιάστηκαν όμηροι, μου φάνηκε ακόμα ποιο περίεργο. Όμως η ελληνική κοινότητα του Ιράν έχει μπει σε μια αμετάκλητη υποχώρηση από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν πολλοί έφυγαν από μια κοινωνικά περιοριστική Ισλαμική Επανάσταση και το πόλεμο Ιράν-Ιράκ. Σήμερα, δύο μνημεία στέκουν στην Τεχεράνη ως απόδειξη της καταρρέουσας ελληνικής κοινότητας: μια εκκλησία και ένα νεκροταφείο.

Καθώς διέφευγαν μια νέα κομμουνιστική κυβέρνηση στη Μόσχα στα τέλη της δεκαετίας του 1910 η οποία τους είχε αποκηρύξει ως ανεπιθύμητους καπιταλιστές, πολλοί Έλληνες Πόντιοι, όπως ο παππούς μου, προσπάθησαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα μέσω μιας νότιας διαδρομής, κατά μήκος του Ιράν, για να αποφύγουν μια εχθρική Τουρκία της οποίας ο στρατός τότε μαχόταν κατά της εισβολής των ελληνικών στρατευμάτων. Μόλις έφθασαν στο Ιράν, πολλοί από αυτούς τους Έλληνες αποφάσισαν ότι από πολλές απόψεις αυτή η χώρα ήταν καλύτερη και πιο πλούσια από την Ελλάδα - που ήταν μια χώρα άγονη, ορεινή, με περιορισμένη οικονομία και που δεν είχαν ποτέ επισκεφθεί ώστε και μετά βίας θα μπορούσαν να την αποκαλέσουν ως πατρίδα τους. Ασχολήθηκαν με τη ξυλοτομία, το μετάξι και τη γεωργία ρυζιού. Άλλοι χρησιμοποίησαν την γνώση τους στην καπνοβιομηχανία για να αναπτύξουν ένα "δρόμο του τσιγάρου" από το 1935 και μετά, ελπίζοντας ότι θα ανταγωνιστούν τον παλιό δρόμο του μεταξιού. Καθώς οι ειδήσεις για επιχειρηματικές ευκαιρίες στον Ιράν είχαν εξαπλωθεί, περισσότεροι Έλληνες έφθασαν με στόχο την οικοδόμηση των σιδηροδρόμων και τη συγκομιδή από τις καλλιέργειες του καπνού. Οι πόλεις Ράστ και Παντάρ Παχλαβί της ακτογραμμής της Κασπίας έγιναν κέντρα άνθησης για το εμπόριο καπνού και η ελληνική κοινότητα ευημερούσε, φθάνοντας και μέχρι 3.000 με 4.000 άτομα.
"Οι περισσότεροι έμειναν εδώ, έφεραν τις γυναίκες τους ή παντρεύτηκαν κάποια Φατιμά η Λεϊλά και εγκαταστάθηκαν στο Ιράν για πάντα'', μου είπε ένας γηραιός Έλληνας κάτοικος του Ιράν.

Στη δεκαετία του 1930, ο βασιλιάς του Ιράν, Σάχης Ρέζα προσπάθησε για τον εκμοντερνισμό τη χώρας, εντυπωσιασμένος από τον Κεμάλ Ατατούρκ και της πολιτικής της αναγκαστικής εκκοσμίκευσης στην Τουρκία. Έτσι, πίεσε μέσω μιας σειράς μέτρων με στόχο την εξάλειψη του ανατολίτικου στοιχείου στη χώρα του. Ανάγκασε τους μουλάδες να ξυρίσουν τις γενειάδες τους, να βγάλουν το παραδοσιακό τους τουρμπάνι και φορούν σκουφάκι, ώστε το μέτωπο τους να μην σκουπίζει το πάτωμα όταν προσεύχονταν. Ο Σάχης Ρέζα απαγόρευσε επίσης το πέπλο για τις γυναίκες, παραχώρησε δημόσια εκπαίδευση, κατασκεύασε το πρώτο σύγχρονο πανεπιστήμιο του Ιράν, άνοιξε σχολεία για τις γυναίκες και τις είχε εντάξει στο εργατικό δυναμικό. Ο Σάχης Ρέζα ξεκίνησε το πρώτο πρόγραμμα εκβιομηχάνισης του Ιράν και βελτίωσε σημαντικά τη υποδομή της χώρας με την κατασκευή πολλών δρόμων, γέφυρες, κρατικά εργοστάσια ακόμη και τον πρώτο διακρατικό σιδηρόδρομο της χώρας.

Ένας γηραιός Έλληνας του Ιράν, ο Γιώτης Συμεωνίδης, θυμάται όταν επισκέφθηκε την Αθήνα στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και ποια ήταν η αντίδραση του όταν του είπαν ότι επρόκειτο να εισαχθεί η τηλεόραση στη Ελλάδα. "Ο πατέρας μου μου είπε με χαρά ότι η Ελλάδα θα είχε ασπρόμαυρη τηλεόραση σύντομα, θυμάμαι. Του είπα ότι, στην Περσία, όχι μόνο έχουμε τηλεόραση, αλλά επίσης ότι εκεί η τηλεόραση είναι έγχρωμη!" Η πλειοψηφία των Ελλήνων περνούσαν υπέροχα χορεύοντας τουίστ κατά τη δεκαετία του εξήντα στην Τεχεράνη. Το 1979, η Ισλαμική Επανάσταση θα βάλει τέλος σε όλα αυτά. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί έκανε έντονα γνωστό ότι "δεν υπάρχει διασκέδαση στο Ισλάμ". Οι καλές μέρες είχαν περάσει.

Το 2004, η Όλγα Ξανθοπούλου με χαιρέτισε το σπίτι της που βρίσκεται στο εξαθλιωμένο και ρυπασμένο κέντρο της Τεχεράνης, ανοίγοντας μου ένα θησαυρό από αναμνήσεις. Μέλος βετεράνος της Ελληνικής κοινότητας, η Όλγα γεννήθηκε - και επιμένει ότι θα πεθάνει - στο Ιράν. Αλλά είναι τόση η αίσθηση της απομόνωσης της που ισχυρίστηκε ότι δεν έχει μιλήσει ελληνικά μέσα σε τρία χρόνια πριν από την επίσκεψή μου, και συχνά σταματά τις αναπολήσεις της για να μου ζητήσει συγγνώμη για τα γραμματικά της λάθη. Στους τοίχους, σε ορείχαλκο πλαίσιο, ασπρόμαυρες φωτογραφίες του εαυτό της και των αγαπημένων της, μας επαναφέρουν πίσω σε ξέγνοιαστες, προ-επαναστατικές μέρες.

"Όταν υπήρχε βράδυ θεάτρου στο κλαμπ, δεν υπήρχε σχεδόν καθόλου χώρος για να κινηθούμε", είπε με πάθος. "Τι υπέροχα θέατρα είχαμε, τι όμορφους χορούς! Όμως (οι Έλληνες) τώρα έφυγαν όλοι και το κλαμπ είναι τώρα εντελώς άδειο. "Στη περιοχή της σαρκός στη Λαλεχζάρ, τη περιοχή των κόκκινων φαναριών της Τεχεράνης, εκεί από όπου οι αξιοσέβαστες Σιιτικές οικογένειες έμεναν μακρυά, οι χαρτοπαίκτες προσκρούαν με πόρνες και τα κορίτσια από Δυτικοποιημένες οικογένειες είχαν την πρώτη τους ανάσα από ευρωπαϊκή ζωή στα γαλλικού τύπου μπιστρό. Μετά την επανάσταση, η περιβόητη περιοχή είχε κλείσει εντελώς και επαναπροσδιορίστηκε ως κέντρο για ηλεκτρικά είδη.

"Τα καμπαρέ της Λαλεχζάρ ήταν ανήθικα, αυθεντικά, ζωντανά!", αναστέναξε η Ξανθοπούλου. "Είχαν περσική μουσική, χορό, αλλά όχι γυμνές γυναίκες. Όμως φορούσαν κοντές φούστες και όταν στροβίλιζαν, όλοι έβλεπαν τους μηρούς τους. Αχ, τι είχαμε και τι χάσαμε!" Όλα αυτά ήρθαν στο τέλος, όταν εκατομμύρια άνθρωποι πήραν τους δρόμους το 1978, με αποκορύφωμα την υποδοχή του Αγιατολάχ Χομεϊνί από τις εξημμένες μάζες κατά την επιστροφή του στο Ιράν και τη διακήρυξη της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Οι μέρες της δόξας τελείωσαν και άρχισε η έξοδος.
"Όποιος είχε ελληνικό διαβατήριο το χρησιμοποίησε για να βγει από τη χώρα", λέει η Ξανθοπούλου. Μέχρι το καιρό που ο Σαντάμ Χουσεΐν εισέβαλε στο Ιράν στα τέλη του 1981, ο αριθμός των Ελλήνων που ζούσαν στο Ιράν μειώθηκε στους 2.500, σύμφωνα με την ελληνική πρεσβεία. Οι υπόλοιποι έφυγαν κατά τα χρόνια της διάρκειας του πολέμου καθώς τα ιρανικά στρατιωτικά αεροπλάνα σφυρηλατούσαν την ιρακινή πρωτεύουσα. Όπως λέει ο Κύριος Γραμματικόπουλος, ο πρόεδρος της κοινότητας, "Σήμερα ίσως 20-30 άτομα εξακολουθούν να μιλούν την Ελληνική γλώσσα και να έχουν ελληνικά διαβατήρια. Τους λίγους ανθρώπους που έχουμε τώρα, προσπαθούμε να τους κρατήσουμε εδώ. Έχουμε φιλανθρωπικά παζάρια, διατηρούμε τις εθνικές μας επετείους, και κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα, το Πατριαρχείο μας στέλνει ένα ιερέα".

Αλλά οι σχέσεις αυτές οδεύουν προς την ολίσθηση. Τα Χριστούγεννα του 2004, σηματοδότησαν την πρώτη φορά που δεν υπήρχε λειτουργία στην ανακαινισμένη νεοκλασική εκκλησία. Κατά την ίδια περίπου περίοδο, διακόπη και τελευταία απευθείας πτήση Αθήνα- Τεχεράνη της Iran Air. Τώρα οι επιβάτες από Αθήνα προς τη Τεχεράνη πηγαίνουν από το Ντουμπάι, το Μπαχρέιν ή την Κωνσταντινούπολη, προσθέτοντας άλλο ελάττωμα για να γίνει το ταξίδι. Καθ 'όλη την επαναστατική περίοδο, οι Έλληνες είχαν οπτική άποψη από το κλαμπ τους, ακριβώς απέναντι από την πρεσβεία των ΗΠΑ. Ο μικρός αριθμός των Ελλήνων (μόνο 120 οικογένειες κατά τη περίοδο αυτή) σήμαινε ότι δεν χρειάζονταν να μεταπηδήσουν στην πλευρά του Χομεϊνί. Η ύπαρξη τους θα ήταν καλύτερα εάν παρέμενε άγνωστη.

Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, στεκόμουν στο τώρα ανενεργό Ορθόδοξο νεκροταφείο της Τεχεράνης και επέβλεπα τις σειρές από σταυρούς, χτυπημένους από τον καιρό να κοιτάζουν τον επισκέπτη. Νεαροί άνδρες και γυναίκες σε παλιομοδίτικα ρούχα και ραπτική, κοιτάζουν τον επισκέπτη από ξεθωριασμένες φωτογραφίες τοποθετημένες σε τάφους. Ο μόνος ήχος, πέρα από τη συνεχή κίνηση της Τεχεράνης, ήταν το νερό της βροχής που έσταζε μαλακά στη σήψη της γης.

Οι λίγοι Έλληνες του Ιράν - οι μη εξομοιωμένοι ελληνόφωνοι, οι οποίοι εξακολουθούν να κατέχουν ελληνικά διαβατήρια - είναι σήμερα πολύ λιγότεροι από τους νεκρούς τους...

ENGLISH TRANSLATION

The Hellenes in IRAN

When I moved to Iran, hearing there were Greeks in the Islamic Republic of Iran was bizarre enough. Finding out that it boasted a splendid Greek Orthodox church, just metres away from the infamous US embassy that dominated the international media throughout the 444 days of the American diplomats' hostage crisis in 1979-80 was even stranger.

But Iran's Greek community has been in irreversible decline since the early 1980s when many fled a socially restrictive Islamic Revolution and the Iran-Iraq war. Today, two monuments in Tehran stand testament to the crumbling Greek community: a church and a cemetery.
As they escaped a new communist government in Moscow in the late 1910s that had branded them undesirable capitalists, many Pontic Greeks, such as my grandfather, sought to return to Greece via the southern route, across Iran, and avoid a hostile Turkey whose army was then struggling against invading Greek troops. Upon arriving in Iran, many of these Greeks decided that in many ways it was a better and richer country than Greece - then a barren, mountainous and economically limited country they had never even visited and could hardly call a homeland. They busied themselves with woodcutting, silk and rice-farming. Others used their expertise in the tobacco industry to develop a 'cigarette route' from 1935 onwards, hoping that it would rival the old Silk Route. As news of the business opportunities to be had in Iran spread, more Greeks arrived in order to build railways and harvest the tobacco crops. The Caspian shoreline cities of Rasht and Bandar Pahlavi became centres of the booming tobacco trade and the Greek community thrived, peaking at between 3,000 and 4,000 people."Most stayed here, brought their wives over or married a Fatima or Leila and settled down," one old-timer told me.

In the 1930's, Iran's moderniszng king, Reza Shah - impressed by Kemal Ataturk's forced secularisation policy in Turkey - was pushing through a number of measures aimed at quashing the Eastern element in his country. He forced mullahs to shave off their beards, discard their traditional turban and wear a billed cap in order that their foreheads not brush the floor when praying.Reza Shah also banned the veil for women, provided public education, built Iran's first modern university, opened the schools to women and brought them into the workforce. He initiated Iran's first industrialisation programme and dramatically improved Iran's infrastructure by building numerous roads, bridges, state-owned factories and even Iran's first Transnational railway.
One Greek old-timer, Giotis Symeonidis, remembers visiting Athens in the mid-1960s and what his reaction was upon being told that television was about to be introduced. "My father told me joyfully that Greece was getting black-and-white TV soon," he recalls. "I told him that, in Persia, not only do we have television, but it's also color television!"

The majority of Greeks were having a ball in Swinging Sixties and Seventies Tehran. In 1979, the Islamic Revolution put an end to all that. Ayatollah Khomeini famously pronounced that "there is no fun in Islam". The good days were over.
In 2004, Olga Xanthopoulou welcomed me into her home in Tehran's gritty, polluted downtown and opened up a treasure trove of memories. A veteran member of the community, Olga was born - and insists she will die - in Iran. But such is her sense of isolation that she claimed not to have spoken Greek in three years before my visit, and often halted her reminiscing to apologise for her grammatical mistakes. On the walls, brass-framed, black-and-white portraits of herself and her loved ones hark back to carefree, pre-revolutionary days.

"When there was a theatre evening at the club, there was hardly space to move in," she exclaimed. "What wonderful theatres we had, what sparkling dances! But (the Greeks) have all left and it's now totally empty". In the fleshpots of Lalehzar, Tehran's red-light district, that respectable Shiite families steered clear of, gamblers brushed up against prostitutes and the girls of Westernised families experienced their first breath of European-style sophistication in the bustling French-style bistros. After the revolution, the notorious area was completely boarded up and reinvented as a centre for electrical goods.

"The cabarets of Lalehzar were bawdy, authentic, alive!" sighed Xanthopoulou. "They had Persian music, dancing and no naked women. But they would wear short skirts and when they twirled, everyone would see their thighs. Ah, what we had and what we lost!" All this came to an end when millions of people took to the streets in 1978, culminating in the seething masses that greeted the Ayatollah Khomeini's return to Iran and his proclamation of an Islamic republic. The glory days ended and an exodus began as "anyone who had a Greek passport used it to get out of the country", Xanthopoulou says. By the time Saddam Hussein invaded Iran in late 1981, the number of Greeks living in Iran had gone down to 2,500, according to the Greek embassy. The rest left during the war years as Iraqi warplanes strafed the capital.

Grammatikopoulos, the community president says, "Today maybe 20-30 people still speak Greek and have Greek passports. The few people we now have, we try to keep them here. We hold charity bazaars, we keep our national holidays, we mark Christmas and Easter, and the Patriarchate sends out a priest". But the links are slipping. Christmas 2004 marked the first time that there was no service in the refurbished neoclassical church. At about the same time, Iran Air discontinued the last direct Athens-Tehran flight. Now passengers transit through Dubai, Bahrain or Istanbul, adding another remove to making the trip.

Throughout the revolutionary period, the Greeks had a vantage view from their clubhouse, just across the street from the US embassy. The small number of Greeks (just 120 families at the time) meant that they felt no need to jump on the Khomeini's bandwagon. Their survival was better served by remaining unknown. Twenty-five years later, I stood in Tehran's now-defunct Orthodox graveyard and surveyed the rows of weather-beaten crosses gaping at the visitor. Young men and women in old-fashioned suits and tailleurs looked out at the visitor from faded photographs mounted on graves. The only sound, aside from the relentless Tehran traffic, was the dripping of water, the soft descent of rain on rotting earth. Iran's few remaining Greeks - the non-assimilated Greek-speakers, those who still hold Greek passports - are now vastly outnumbered by their dead...